دو تک‌نگاری دربارۀ محقق حلّی
در سالهای اخیر حضرت آقای رضا استادی بیشترین کار را راجع به محقق حلی انجام داده‌اند. ایشان در سال ۱۳۷۱ مجموعه رسائل محقق حلّی را با عنوان «الرسائل التسع» سامان داد و منتشر کرد. نیز در سال ۱۳۹۰ با افزودن چند رساله به آن مجموعه «رسائل المحقق الحلي» را در بوستان کتاب قم منتشر کرد. همچنین کتاب «المسلك في أصول الدین» محقق حلی را به ضمیمۀ رسالۀ «ماتعیه» ایشان در بنیاد پژوهش‌های آستان قدس نشر داد.
مهمتر از همۀ اینها تک‌نگاری دربارۀ محقق حلی سامان داد با عنوان «احوال و آثار محقق حلّی» که در سال ۱۳۸۳ در انتشارات قدس در قم چاپ شد. این کتاب به ضمیمۀ «تلخیص فهرست شیخ طوسی» به قلم محقق حلی منتشر شد.
این اثر در دوازده بخش تنظیم شده و مشحون از اطلاعات تازه و دست اول دربارۀ محقق حلّی است و محققانی که بخواهند دربارۀ عالمان شیعه در سدۀ هفتم و هشتم هجری تحقیقی ارائه دهند، باید حتماً به این اثر مراجعه کنند.
امّا تک‌نگاری دیگری همین روزها از چاپ در آمده با عنوان «المحقق الحلي و کتابه تلخیص الفهرست» تألیف آقای ثامر کاظم الخفّاجی که در قم به وسیله انتشارات الرافد در ۲۰۰ صفحه وزیری چاپ شده است، چنان که از عنوان کتاب هم پیداست، بخشی از کتاب به شرح حال و آثار محقق حلی و بخش دوم به تصحیح «تلخیص الفهرست» تألیف محقق حلی پرداخته است.
با یک نگاه اجمالی به این کتاب به دست می‌آید که بخش اول آن تکرار مکررات است و تقریباً هیچ نکته تازه‌ای ندارد. بخش دوم نیز همین طور. چرا که تلخیص فهرست شیخ پیش از ایشان چهار بار چاپ شده است. در این جا نیم نگاهی گذرا و اجمالی به این اثر می‌اندازیم. تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.
مطالب این نقد در دو بخش ارائه می شود.
۱. شرح احوال و آثار محقق حلی
۲. تصحیح رساله تلخیص الفهرست.
الف) شرح احوال و آثار محقق حلّی
۱. رسالۀ تلخیص فهرست الشیخ الطوسي تا به حال چهار بار چاپ شده. یک بار آقای سید مهدی رجائی در ضمن کتاب «الإجازات» (قم، مرعشی، ۱۳۸۶ ش). بار دوم در مجلۀ علوم الحدیث، بار سوم به ضمیمۀ کتاب احوال و آثار محقق حلی. و بار چهارم ضمن رسائل المحقق الحلي (قم، بوستان کتاب). چاپ دوم تا چهارم به تصحیح حضرت آقای استادی است. اما مصحح محترم آقای ثامر کاظم خفاجی در معرفی این اثر هیچ اشاره‌ای به این چاپ‌ها نکرده (ص ۳۹-۴۰) است .
۲. تلخیص المراسم (مختصر المراسم) جزء آثاری دانسته شده که نسخه‌ای از آنها به جا نمانده است. (ص ۶۱) در حالی که نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه شیخ شریف کاشف الغطاء در نجف موجود است و حضرت آقای ابوجعفر حلی بر اساس همین نسخه مشغول تصحیح و نشر آن است.
۳. مصحح محترم، «الرسائل» را هم در ردیف تألیفات محقق حلی برشمرده، در حالی که الرسائل تألیف مستقلی از حلی نیست، بلکه شامل تصحیح چندین رساله به کوشش آقای استادی است.
ب) تصحیح رسالۀ تلخیص الفهرست
۱. در «مقدمة التصحیح» در وصف نسخه‌های خطی رساله و روش تصحیح، مصحح محترم سه نسخه را معرفی کرده است: ۱. نسخۀ خطی مرکز احیاء میراث اسلامی در قم. ۲. نسخۀ کتابخانه عتبۀ عباسیه. ۳. نسخۀ کتابخانه آیة الله مرعشی.
اما از توصیف نسخۀ اول و دوم به دست می‌آید که مشخصات نسخۀ اول و دوم کاملاً یکسان است و گویا نسخه عتبۀ عباسیه تنها تصویری از نسخه مرکز احیا است.
قرینۀ دیگری که این نظر را تقویت می‌کند، اینکه در گزارش اختلاف نسخه‌ها در پانوشت‌های رساله همیشه نسخه اول و دوم یکسانند و تنها نسخه مرعشی آن هم تنها در پنج مورد با دونسخۀ دیگر متفاوت است.
با پی‌جویی که از مسؤولان کتابخانه عتبه عباسیه شد، معلوم شد حدس ما درست است و نسخۀ عتبه تصویری از نسخۀ خطی کتابخانه مرکز احیاء در قم است.
این نخستین بار است که چنین شیوه‌ای در تصحیح متون صورت می‌گیرد و باید مصحح محترم را مبتکر و مخترع این شیوه دانست؟!
۲. در بسیاری موارد بدون دلیل نسخۀ اصل الفهرست فهرست شیخ طوسی ترجیح داده شده و به نسخه‌های خطی تلخیص الفهرست توجهی نشده‌است.
۳. در صفحه ۱۳۰ (پانوشت) دورق شهرکی در اندلس دانسته شده در حالی که دورق، شادگان امروزی و در استان خوزستان ایران واقع است.
استدراک: در ناگفته‌های (۲) دربارۀ اشکالات چاپ «أنوار الملکوت» مطالبی نقل شد. در این‌جا لازم است سخنی از مرحوم علامه روضاتی دربارۀ این چاپ نقل شود: ایشان در «فهرست کتب خطی کتابخانه‌های اصفهان (ص ۹۶)» از «مقدمۀ بسیار مفید انوار الملکوت» یاد کرده می‌نویسد:
در سالهای اخیر حضرت آقای رضا استادی بیشترین کار را راجع به محقق حلی انجام داده‌اند. ایشان در سال ۱۳۷۱ مجموعه رسائل محقق حلّی را با عنوان «الرسائل التسع» سامان داد و منتشر کرد. نیز در سال ۱۳۹۰ با افزودن چند رساله به آن مجموعه «رسائل المحقق الحلي» را در بوستان کتاب قم منتشر کرد. همچنین کتاب «المسلك في أصول الدین» محقق حلی را به ضمیمۀ رسالۀ «ماتعیه» ایشان در بنیاد پژوهش‌های آستان قدس نشر داد.
مهمتر از همۀ اینها تک‌نگاری دربارۀ محقق حلی سامان داد با عنوان «احوال و آثار محقق حلّی» که در سال ۱۳۸۳ در انتشارات قدس در قم چاپ شد. این کتاب به ضمیمۀ «تلخیص فهرست شیخ طوسی» به قلم محقق حلی منتشر شد.
این اثر در دوازده بخش تنظیم شده و مشحون از اطلاعات تازه و دست اول دربارۀ محقق حلّی است و محققانی که بخواهند دربارۀ عالمان شیعه در سدۀ هفتم و هشتم هجری تحقیقی ارائه دهند، باید حتماً به این اثر مراجعه کنند.
امّا تک‌نگاری دیگری همین روزها از چاپ در آمده با عنوان «المحقق الحلي و کتابه تلخیص الفهرست» تألیف آقای ثامر کاظم الخفّاجی که در قم به وسیله انتشارات الرافد در ۲۰۰ صفحه وزیری چاپ شده است، چنان که از عنوان کتاب هم پیداست، بخشی از کتاب به شرح حال و آثار محقق حلی و بخش دوم به تصحیح «تلخیص الفهرست» تألیف محقق حلی پرداخته است.
با یک نگاه اجمالی به این کتاب به دست می‌آید که بخش اول آن تکرار مکررات است و تقریباً هیچ نکته تازه‌ای ندارد. بخش دوم نیز همین طور. چرا که تلخیص فهرست شیخ پیش از ایشان چهار بار چاپ شده است. در این جا نیم نگاهی گذرا و اجمالی به این اثر می‌اندازیم. تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.
مطالب این نقد در دو بخش ارائه می شود.
۱. شرح احوال و آثار محقق حلی
۲. تصحیح رساله تلخیص الفهرست.
الف) شرح احوال و آثار محقق حلّی
۱. رسالۀ تلخیص فهرست الشیخ الطوسي تا به حال چهار بار چاپ شده. یک بار آقای سید مهدی رجائی در ضمن کتاب «الإجازات» (قم، مرعشی، ۱۳۸۶ ش). بار دوم در مجلۀ علوم الحدیث، بار سوم به ضمیمۀ کتاب احوال و آثار محقق حلی. و بار چهارم ضمن رسائل المحقق الحلي (قم، بوستان کتاب). چاپ دوم تا چهارم به تصحیح حضرت آقای استادی است. اما مصحح محترم آقای ثامر کاظم خفاجی در معرفی این اثر هیچ اشاره‌ای به این چاپ‌ها نکرده (ص ۳۹-۴۰) است .
۲. تلخیص المراسم (مختصر المراسم) جزء آثاری دانسته شده که نسخه‌ای از آنها به جا نمانده است. (ص ۶۱) در حالی که نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه شیخ شریف کاشف الغطاء در نجف موجود است و حضرت آقای ابوجعفر حلی بر اساس همین نسخه مشغول تصحیح و نشر آن است.
۳. مصحح محترم، «الرسائل» را هم در ردیف تألیفات محقق حلی برشمرده، در حالی که الرسائل تألیف مستقلی از حلی نیست، بلکه شامل تصحیح چندین رساله به کوشش آقای استادی است.
ب) تصحیح رسالۀ تلخیص الفهرست
۱. در «مقدمة التصحیح» در وصف نسخه‌های خطی رساله و روش تصحیح، مصحح محترم سه نسخه را معرفی کرده است: ۱. نسخۀ خطی مرکز احیاء میراث اسلامی در قم. ۲. نسخۀ کتابخانه عتبۀ عباسیه. ۳. نسخۀ کتابخانه آیة الله مرعشی.
اما از توصیف نسخۀ اول و دوم به دست می‌آید که مشخصات نسخۀ اول و دوم کاملاً یکسان است و گویا نسخه عتبۀ عباسیه تنها تصویری از نسخه مرکز احیا است.
قرینۀ دیگری که این نظر را تقویت می‌کند، اینکه در گزارش اختلاف نسخه‌ها در پانوشت‌های رساله همیشه نسخه اول و دوم یکسانند و تنها نسخه مرعشی آن هم تنها در پنج مورد با دونسخۀ دیگر متفاوت است.
با پی‌جویی که از مسؤولان کتابخانه عتبه عباسیه شد، معلوم شد حدس ما درست است و نسخۀ عتبه تصویری از نسخۀ خطی کتابخانه مرکز احیاء در قم است.
این نخستین بار است که چنین شیوه‌ای در تصحیح متون صورت می‌گیرد و باید مصحح محترم را مبتکر و مخترع این شیوه دانست؟!
۲. در بسیاری موارد بدون دلیل نسخۀ اصل الفهرست فهرست شیخ طوسی ترجیح داده شده و به نسخه‌های خطی تلخیص الفهرست توجهی نشده‌است.
۳. در صفحه ۱۳۰ (پانوشت) دورق شهرکی در اندلس دانسته شده در حالی که دورق، شادگان امروزی و در استان خوزستان ایران واقع است.
***
استدراک: در ناگفته‌های (۲) دربارۀ اشکالات چاپ «أنوار الملکوت» مطالبی نقل شد. در این‌جا لازم است سخنی از مرحوم علامه روضاتی دربارۀ این چاپ نقل شود: ایشان در «فهرست کتب خطی کتابخانه‌های اصفهان (ص ۹۶)» از «مقدمۀ بسیار مفید انوار الملکوت» یاد کرده می‌نویسد:
در مقدمه [تصحیح] انوار الملکوت اطلاعات گرانبهایی پیرامون علم کلام ذکر شده که شایان مراجعه است.
سه شنبه ۱۳ بهمن ۱۳۹۴ ساعت ۹:۱۲
نمایش ایمیل به مخاطبین
نمایش نظر در سایت
۲) از انتشار نظراتی که فاقد محتوا بوده و صرفا انعکاس واکنشهای احساسی باشد جلوگیری خواهد شد .
۳) لطفا جهت بوجود نیامدن مسائل حقوقی از نوشتن نام مسئولین و شخصیت ها تحت هر شرایطی خودداری نمائید .
۴) لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید .