چندى پيش در كتاب فروشى چشمم به «فرهنگ اعلام سخن» افتاد. از آنجا كه با ديگر مجلدات و دوره هاى «فرهنگ سخن»
كم و بيش آشنا بودم و آوازه آنها به گوشم خورده بود، دوره سه جلدى اين كتاب را تهيه كردم. در نگاه اول صحافى زيبا و حروف چينى و صفحه آرايى و كيفيت و كميت تصاوير كتاب مرا شيفته خود ساخت. از آنجا كه نگارنده به شرح حال عالمان شيعى علاقه مند است، در اين مدخل ها بيشتر دقت كرد، اما بر خلاف انتظار، آشفتگى، تكرار، خلط و اغلاط چاپى در اين مدخل ها، نگارنده را بر آن داشت كه يادداشتى بنويسد و مواردى را كه با نگاه اجمالى با آنها برخورده است گوشزد كند. اميدوارم مؤلفان محترم كتاب از بنده نرنجند و مواردى را كه وارد مى دانند در چاپ ديگر اصلاح كنند. موارد زير عمدةً مربوط به عالمان شيعى و بعضاً ديگران است.

اشكالات كتاب را مى توان در چند بخش خلاصه كرد:

1. تكرار مدخل ها 2. خلط دو مدخل 3. اغلاط چاپى 4. جا افتادن مدخل ها 5. چاق و لاغر بودن مدخل ها. براى مورد پنجم دو سه مثال مى زنم و مصداق هاى موارد چهار گانه را به ترتيب صفحات كتاب در متن مقاله مى آورم.

در مورد غثّ و ثمين بودن مدخل ها، مناسب است هر شخصيت به اندازه آثار و قدر و منزلتش به آن پرداخته شود. اما در بعضى موارد اين امر رعايت نشده; مثلاً مدخل شخصیت سترگی چون شيخ محمد حسن صاحب جواهر الكلام در ص۱۹۲۷ تنها چهار سطر است و امام موسى كاظم (عليه السلام)، امام هفتم شيعيان هفت سطر، اما در ذيل مدخل برخی خوانندگان، با اهمیتی بسیار کمتر احياناً چند ستون مطلب آمده است؟!(۱)

ص۳۱: نام كتاب آقا بزرگ تهرانى «النقد اللطيف» است نه «النقد الطيب».

ص۳۲: در شرح حال آقا جمال خوانسارى دو تأليف از او نام برده شده كه يكى قطعاً از او نيست و آن تاج التراجم است (رك: توضيحات محدث ارموى در شرح غرر و درر). شايان ذكر است كه مهم ترين اثر آقا جمال خوانسارى، شرح غرر و درر آمِدى است كه مرحوم محدث ارموى آن را تصحيح و منتشر كرده است. علاوه بر آن، تعداد ديگرى از آثار خوانسارى در كنگره اى كه سالها پيش براى بزرگداشت ايشان برگزار شد، به چاپ رسيد.

ص۳۳: «آقا دربندى». در صفحه ۷۰۰ با عنوان «دربندى، ملا آقا» تكرار شده است.

ص۳۴: تأليف آقا ضياء عراقى «مقالات الاصول» است، نه «مقامات الاصول».

ص۳۴: الدروس الشرعيه فى فقه الاماميه، تأليف شمس الدين ابوعبدالله محمد بن مكى جزّينى عاملى معروف به شهيد اول (م۷۸۶ هـ ق) است. اما در اين جا، اين كتاب به آقا مجتهد عاملى موسوى اصفهانى نسبت داده شده است؟!

ص۳۵: آقا نجفى قوچانى را مجتهد «شيخى» دوازده امامى دانسته اند. ممكن است با ديگرى اشتباه شده باشد، وگرنه آقا نجفى صاحب سياحت شرق و شاگرد آخوند خراسانى هيچ گاه شيخى نبوده است.

ص۷۳: در مورد ابن ابى عقيل عمانى حذاء نوشته اند: «در ميان فقهاى اماميه به قديمين شهرت دارد». به ابن ابى عقيل و ابن جنيد با هم «قديمين» مى گويند نه به ابن ابى عقيلِ تنها.

ص۷۵: پس از ابن الجزار، مدخل «ابن جنيد» افتاده است.

ص۸: شرح حال ابن جوزى در اين صفحه آمده و در صفحه ۹۶۶ با عنوان «سبط بن الجوزى» شرح حال همان ابن جوزى تكرار شده است؟!

ص۸۴: «ابن داوود حلى». مهمترين كتابش كه «كتاب الرجال» است، و در ابتداى شرح حال هم در وصف او كلمه «رجالى» آمده، در رديف آثارش نام برده نشده است.

ص۱۱۳: «ابوالقاسم زنجانى». شرح حال زنجانى در ص۸۹۹ با عنوان «زنجانى، ابوالقاسم» تكرار شده است. ضمناً در اين مدخل گفته شده: زنجانى همراه محقق ثانى از عراق به ايران آمد. چطور محقق ثانى در گذشته به سال ۹۴۰ ق با زنجانى متولد ۱۲۲۴ ق از عراق به ايران آمده باشد؟! ثانياً: محقق ثانى «= محقق كركى» از لبنان به ايران آمد نه از عراق.

ص۱۹۴ـ ۱۹۵: «اشكورى، قطب الدين محمد» صاحب محبوب القلوب، همان «قطب الدين لاهيجى» است كه در ص۱۴۷۴ تكرار شده است؟!

ص۲۱۶: «امام شوشترى، محمد على». تاريخ وفات امام شوشترى ۱۳۵۱ قمرى دانسته شده كه حتماً اشتباه و ۱۳۵۱ شمسى صحيح است.

ص۲۲۹: در رديف تأليفات محسن امين عاملى، «تحفة الاحباب فى آداب الطعام والشراب» صحيح است. اشكال مهم ديگر اينكه همين مدخل با عنوان «امين، محسن» در صفحه ۲۲۶، يعنى سه صفحه پيش هم تكرار شده است؟!

ص۳۷۹: «بهبهانى، محمد باقر». در اين مدخل محمد باقر مشهور به وحيد بهبهانى با محمد باقر بهبهانىِ ديگر خلط شده است. وگرنه وحيد بهبهانىِ صاحب شرح مفاتيح الشرائع (م ۱۲۰۵ ق) نمى تواند شاگرد شيخ زين العابدين مازندرانى (م ۱۳۰۹ ق) باشد. در همين مدخل شرح مفاتيح الكلام اشتباه و «شرح مفاتيح الشرائع» صحيح است.

ص۴۷۲: «تسترى كاظمى، شيخ اسدالله». زبدة الاصول از آثار كاظمى دانسته شده است. در حالى كه زبدة الاصول از آثار شيخ بهاء الدين عاملى مشهور به شيخ بهايى است و نظم زبدة الاصول از آثار كاظمى است. ضمناً مهمترين تأليف شيخ اسدالله تسترى، مقابس الانوار است و به همين سبب به صاحب مقابس مشهور است.

مطلب ديگر در اين مدخل اين كه شرح حال همين شيخ اسدالله، در صفحه ۷۰۶ با عنوان «دزفولى كاظمى، شيخ اسدالله» تكرار شده است؟!

ص۴۹۲: در شرح حال ملاعبدالله بشروى تونى (م۱۰۷۱ ق) صاحب الوافيه در اصول، عكس فاضل تونى معاصر (متوفاى ۱۳۳۹ ش) كليشه شده است؟!

ص۵۰۸: در مدخل «ثعلب، ابوالعباس احمد بن يحيى»، «قواعد الشعر» صحيح است نه «قواعد اشعر».

ص۵۲۴: در مدخل جرجانى «شرح تهذيب الوصول الى علم الاصول» است، نه «شرح تهذيب الاصول الى علم الاصول».

ص۵۳۷: «جزائرى، سيد طَيّب». ايشان زنده است و در قم زندگى مى كند در حالى كه شرح حال طورى تنظيم شده كه گويا ايشان مرده است؟! درباره شرح حال و آثار ايشان ر ك: اوراق الذهب، ص۱۰۹ـ۱۱۷.

ص۵۴۴: شرح حال «جمال واعظ»، پدر محمد على جمال زاده، در صفحه ۲۲۴۲ با عنوان «واعظ اصفهانى» تكرار شده است؟!

ص۵۵۰: ولادت عبدالعزيز جواهر كلام ۱۳۰۸ قمرى / ۱۲۶۹ شمسى صحيح است نه ۱۲۷۵ شمسى (رك: دانشنامه جهان اسلام و النجم الزاهر فى اعلام آل الجواهر).

ص۵۵۰: گفته شده كه مادر على جواهر كلام دختر محمد حسن نجفى صاحب جواهر بود كه اشتباه است، بلكه مادر على جواهر كلام نوه صاحب جواهر است. (رك: خاطرات على جواهر كلام، نشر آبى)

ص۵۵۱: عبدالرسول جواهرى، انيس الموحدين مولى احمد نراقى را از فارسى به عربى ترجمه كرده است (رك: دانشنامه جهان اسلام، مدخل آل جواهرى) در حالى كه نويسنده، جواهرى را مترجمِ انيس الموحدينِ كلباسى؟! از عربى به فارسى؟! مى داند.

ص۵۹۴: شرح مولى حبيب اللّه كاشانى در اين صفحه با عنوان «حبيب كاشانى» آمده و در صفحه ۱۵۲۲ هم با عنوان «كاشانى، حبيب اللّه شريف بن ملاعلى» تكرار شده است؟!

ص۵۹۷: در مدخل «حرّ عاملى، محمد بن حسن»، «هداية الامة الى احكام الائمه» صحيح است.

ص۶۰۶: شرح حال «حسن لاهيجى» در اين جا آمده، در حالى كه صفحه ۱۷۷۵ هم با عنوان «لاهيجى، حسن بن عبدالرزاق» نيز تكرار شده است؟!

ص۶۱۲: در مدخل «حسينى قزوينى، مير محمد ابراهيم»، «معارضة قصيدة الفوز والامان» صحيح است. قصيده «الفوز والامان» سروده شيخ بهايى است.

ص۶۱۸: در مدخل «حلّى، جمال الدين حسن بن يوسف بن مطهر»، «تهذيب الاصول» از تأليفات علامه حلى است، نه «تذهيب الاصول».

ص۶۳۴: در مدخل «خالصى، مهدى»، «حاشية على الالفية الشهيد الثانى» از تأليفات خالصى دانسته شده است. شهيد ثانى تأليفى به نام الالفيه ندارد، بلكه اين كتاب تأليف شهيد اول است؟! شهيد ثانى نيز همين الفيه را شرح كرده و «المقاصد العليه فى شرح الرسالة الالفيه» نام نهاده است.

ص۶۳۵: «خان احمد گيلانى». شرح حال گيلانى در اين جا آمده و در ص ۱۷۴۸ـ۱۷۴۹ نيز با عنوان «گيلانى، خان احمد» تكرار شده است.

ص۶۵۹: در مدخل «خمينى، روح الله»، «تحرير الوسيله» صحيح است نه «تحير الوسيله».

ص۶۹۹: در مدخل «دحيه كلبى»، «الكلبى» صحيح است نه «الكلبى».

ص۷۷۱: «رازى اصفهانى، محمد حسين». الفصول فى علم الاصول از تأليفات ايشان دانسته شده و در پايان شرح حال، «الفصول الغرويه فى الاصول الفقهيه» را يكى ديگر از آثار او دانسته اند؟! در حالى كه هر دو يك كتابند نه دو كتاب.

ص۷۷۷: در مدخل «راشد، حسينعلى»، «مجلدات متعدد» صحيح است نه «مجلات متعدد».

ص۸۰۷: شرح حال سيد كاظم رشتى در اين جا با عنوان «رشتى، سيد كاظم» آمده و در ص۱۵۲۵ با عنوان «كاظم رشتى، سيد» تكرار شده است؟!

ص۸۱۰: «رشيد رضا، محمد». شرح حال همين شخص با عنوان «محمد، رشيد رضا» در ص۱۹۳۰ تكرار شده است؟!

ص۹۹۱: «سعيد تهرانى، ميرزا مسيح». از آثار ايشان شرح مختصر النافع علامه حلى دانسته شده كه محقق حلّى صحيح است نه علامه حلّى.

ص۹۹۱. «سعيد تهرانى، شيح حسن». از اقدامات او تأسيس كتابخانه مسجد چهل ستون بوده است نه «سعد چهل ستون» و استادش در نجف، «شيخ حسين حلى» بوده نه علامه حلى.

ص۹۹۱: «سعيد تهرانى، ميرزا مسيح». در اين جا شرح حال ميرزا مسيح تهرانى آمده، در ص۱۹۸۳ هم شرح حال همين ميرزا مسيح با عنوان «مسيح تهرانى» تكرار شده؟! كه البته دومى از اولى ناقص تر است.

ص۱۰۹۵: «شرف الدين، عبدالحسين» جا افتاده كه مناسب است در چاپ دوم جبران شود.

ص۱۱۰۳: «شعرانى تهرانى، ابوالحسن». ميرزا ابوالحسن جلوه از اساتيد علامه شعرانى دانسته شده است؟! آيا شعرانى كه در سال ۱۳۲۰ ق به دنيا آمده مى تواند شاگرد جلوه كه در ۱۳۱۴ق وفات يافته، باشد؟

ص۱۱۳۲: شهيد ثانى را فقيه ايرانى دانسته اند كه اشتباه است. ايشان جبل عاملى و لبنانى است نه ايرانى.

ص۱۱۳۶: «شيخ بهايى». گفته شده شيخ بهايى در بعلبك به دنيا آمد و دانشمند و شاعر ايرانى بوده است؟! بعلبك از مناطق لبنان است و شيخ بهايى هم لبنانى است كه در نوجوانى به همراه پدر به ايران آمد.

ص۱۱۳۷: شرح حال شيخ لطف اللّه ميسى در اين صفحه آمده، در حالى كه در صفحه ۱۷۸۲ هم با عنوان «لطف اللّه عاملى» تكرار شده است؟!

ص۱۱۶۰: مدخل «صدر، سيد محمد باقر» جا افتاده و مناسب است كه در چاپ دوم جبران شود. اما جالب تر اين كه در شرح حال امام موسى صدر (ص۱۱۶۱) گفته شده كه در سال ۱۳۵۷ به همراه دخترش بنت الهدى ناپديد شدند؟! و شهيد سيد محمد باقر صدر با امام موسى صدر خلط شده است؟! و عجيب تر اين كه همين بنت الهدى در صفحه ۳۵۰ به درستى خواهر آية اللّه سيد محمد باقر صدر دانسته شده است.

ص۱۱۹۴: مدخل «طباطبائى يزدى، محمد كاظم». در ص ۲۴۳۰ـ۲۴۳۱ با عنوان «يزدى، سيد محمد كاظم» تكرار شده است؟!

ص۱۱۹۵: «طبرسى، ميرزا حسين». شرح حال حاجى نورى در اين جا آمده و در صفحه ۲۲۱۰ با عنوان «نورى، ميرزا حسين» نيز تكرار شده است؟!

ص۱۲۲۵: محدث قمى چهار بار به زيارت خانه خدا مشرف شد نه سه بار (ر ك: «مقاله سفرهاى حج محدث قمى»، رضا، مختارى، در جمع پريشان، ج۱).

ص۱۲۴۷: شرح حال ملاعبداللّه مازندرانى در اين صفحه آمده و در صفحه ۱۸۶۲ هم شرح حال همين شخص تكرار شده است؟!

ص۱۵۲۳ـ۱۵۲۴: شيخ جعفر كاشف الغطاء، شيخ حسن و شيخ موسى كاشف الغطاء، فرزندان شيخ جعفر و شيخ محمد حسين كاشف الغطاء از نوادگان شيخ جعفر و شيخ احمد كاشف الغطاء، همگى را ايرانى دانسته اند؟! در حالى كه همه عرب اند نه ايرانى.

ص۱۸۹۹: «مجاهد، سيد محمد». شرح حال همين سيد محمد مجاهد، با عنوان «طباطبائى، محمد» در صفحه ۱۱۹۳ تكرار شده است؟!

ص۱۹۱۰: «نكت النهايه» از آثار محقق حلى است نه شرح نكت النهايه.

ص۱۹۱۱: در مدخل «محقق ثانى»، «جامع المقاصد» صحيح است.

ص۱۹۳۰: مدخل محمدرضا اصفهانىِ مسجد شاهى صاحب وقاية الأذهان و نقد فلسفه دارون افتاده كه مناسب است در چاپ بعدى جبران شود.

ص۲۱۲۶: در مدخل «ميرداماد»، «تقويم الايمان» صحيح است نه «تقديم الايمان».





-------

۱. البته نگارنده معترف است كه با همه تلاشى كه در شرح حال نگارى عالمان شيعه شده، هنوز جاى يك فرهنگِ استانداردِ فارسىِ اعلامِ شيعه، مثلاً مانند اعلام زركلى در زبان عربى، خالى است و جا دارد بعضى مؤسسات به جاى پراكنده كارى و روز مرّه گى، به اين مهم بپردازند تا نويسندگان «فرهنگ اعلام سخن» و امثال آن دچار سر در گمى و دردسر نشوند.